Ville Vestland – i fjellheimen utan ærend

Øyvind Hatteberg (72) og Kåre Eik (78) fortel om tida då dei byrja å vandra og klyva i fjellheimen på løye. Dei gjekk såleis føre, både med å utforska ukjend landskap og terreng på gøy, samt med å tråkka opp nokre av stiane som dagens turgåarar nyt godt av.

Det byrja i barndommen

Som unggutar var dei gjerne med foreldra sine til fjells, og gleda over å vera ute i naturen tok båe med seg vidare i livet.

– Motivasjonen min har nok alltid vore å oppsøke nye plassar, og finne ut kva som er mogleg, seier Øyvind.

– Ja, det å studere eit kart for dernest å gå på oppdagingsferd til heilt nye plassar, stemmer Kåre i.

– Men det første som trigga meg var nok at eg som unggut var med far min til fjells for å henta sauer og sånt. Far min (Tor Hatteberg, red. anm.) var mellom anna med på å hente dyr utav skorfeste, men han gjekk jo berre i fjellet om han hadde ærend. Elles kjende eg godt til desse fæle fjellfolka frå i gamledagar. Men eg visste ikkje om nokon som hadde gått på den måten i fjella her, så det måtte jo prøvast. Og kvifor han der spurde meg om å bli med, seier Øyvind og kikkar bort på Kåre – det må vel ha vore fordi eg alltid sa ja til å bli med, det.

Mange kjenner truleg til Kåre Eik som ein av kommunen sine trufaste og røynde turleiarar, og som ein sentral person i turlagsarbeid både i Kvinnherad og Hordaland. Han var mellom anna med å starta opp Kvinnherad turlag i 1998. Men først og fremst er det i Rosendal Turnlag, både i hovudlaget og i turgruppa, at Kåre har lagt ned ein solid dugnadsinnsats frå han vart kasserar i 1963, og Øyvind omtalar turkameraten som ein kløppar på logistikk, ruter og organisering.

Då fjelltur blei pop

Mellom anna har Kåre vore aktiv med i arbeidet med å organisera 75 av dei merkte turløypene i Kvinnherad gjennom pilot-prosjektet tursti.kvinnherad.no, som Karen Løvfall Våge var med å starta opp. Dette samarbeidet mellom Kvinnherad Turlag og reiseliv lokkar ein hop av friluftsmenneske frå fjern og nær.

Grunna den årelange, om ikkje livslange, innsatsen på feltet vart Kåre tildelt kongens fortenestemedalje i 2019. Grenda tillèt seg å sitere litt av argumentasjonen for at han fortente denne medaljen: Kåre Eik har lagt ned ein eineståande innsats for turlivet og idretten, både som tilretteleggjar av ruter, eldsjel, inspirator, guide og leiar av konkurransar, arrangement og stemne.

Tur- og fjellsport er i dag ein populær aktivitet, men tidleg på 1970-talet var «trim» framleis eit nytt omgrep i idrettsrørsla.

Det var også nytt at ein kunne ha både glede og nytte av å røra på seg – ikkje berre som del av ein konkurranse – men etter eige ønskje. Rosendal Turnlag var eitt av dei første idrettslaga i landet som tok tak i dette, og sette idretten i system som tur- og fjellsport.

Klatre-basill sidan 1978

Det var på denne tida klatre-basillen verkeleg greip Øyvind.

I 1978 kom nemleg Anders Dybdal til Kvinnherad for å halda brekurs. Teorien og tekniske øvingar fann stad i Ullvarefabrikken i Rosendal, der Anders var disponent, før det bar i veg til Botnabreen for den praktiske delen av kurset.

– Dette er det første eg veit om at det vart klatra her på den måten, fortel Øyvind.

Sikringstauet og klatreselen han kjøpte til kurset i 1978 er forresten det same han nyttar i dag. Og den nye erfaringa deltakarane fekk på brekurset kom kjapt andre til gode, mellom anna med aukande aktivitet på Folgefonna.

Fonnabu og brevandring

Fonnabu vart bygd i 1974, og året etter starta dei årlege to-dagarsturane over Folgefonna som Kaare Skaala tok initiativet til og leia dei 10 fyrste åra. I boka som kom ut i samband med 100-års jubileet til Rosendal Turnlag, Med kropp og sjel, kan ein lesa følgjande:

Sidan 1975 har det vore arrangert fotturar både i og utanfor eigen kommune – lange, høge og krevjande turar, dagsturar og teltturar, brekurs, og meir familievenlege turar som det årlege Kvinnheradløpet frå 1982. Eldsjelene i Turgruppa er etter kvart blitt ressurspersonar på bre- og fjell, og vert nytta som førarar i ein stadig aukande opplevingsturisme.

Nokre av eldsjelene som er nemnd her heiter Kåre og Øyvind.

– Kåre hadde alltid full kontroll på logistikken og alle detaljane, og han gjekk fremst. Eg hadde mest ansvar for tryggleiken, og gjekk stort sett bak, samanfattar Øyvind, som gjekk Folgefonna på langs for 50ende år på rad i 2017.

Over tregrensa

Øyvind er dermed også ein kjentmann i vårt ville Vestland. Men i staden for å leite fram og merke opp turstiar har han si lange erfaring innan sikring og tryggleik, samt ei enno lenger erfaring som nyfiken oppdagar og eventyrar.

Kåre skyt inn med eit spørsmål:

– Du vart vel leiar for fleire av redningsgruppene i Hordaland? Og gruppene her haldt jo dessutan veldig høgt nivå, forsikrar han bladfyken.

– Jo, eg var leiar for fem-seks grupper her i Hordaland i fire år, stadfestar Øyvind, og forklarar korleis det gjekk til:

– Grunnen til at eg vart med i Kvinnherad Røde Kors Hjelpekorps var at eg sa til leiaren at «Du har jo ikkje ein einaste mann som går over tregrensa!». Og det stemte jo, dei andre i korpset var ikkje fjellfolk, så då vart eg utfordra til å bli leiar for dei nye gruppene. Det var slik det starta.

Finse-kursa starta opp allereie i 1959. Dette er i følgje Røde kors «eitt av landets viktigaste leiarkurs for alle som har lyst å læra leiing av søk og redningsaksjonar i vinterfjellet.» Kurset har tre nivå; C-kurset er lokalt, B-kurset er regionalt og A-kurset er eit ti-dagars leiarkurs.

Øyvind tok sitt første redningskurs i 1979, og byrja som instruktør i dette programmet i 1986. Det var først på 1980-talet slike kurs og fjellredning i Norge vart formelt organisert.

– Kor mange kurs har du hatt? spør Kåre.

– Det anar eg ikkje. Mange, svarar Øyvind.

Mang ein takksam sau

Folk som har gått tur over evne eller har gått seg fast i Kvinnheradfjella eller på breen, kan dermed ha eitt og hitt å takka Øyvind for. Fleire sauer og geiter kan dessutan takka Øyvind for livet, ettersom han har redda over 150 av sorten frå skorfeste, både i og utanføre kommunen.

(I ei av forteljeøktene kjem det fram at det finst over 250 takksame sauer, men det jo ein kjent sak at den som fortel om opplevingar i naturen har tendensar til å leggje på for kjentfolk. Uansett held bladfyken seg innafor ved å gå god for minst 150 dyr.)

– I år er første gong eg har sagt nei til å henta dyr frå skorfeste, seier Øyvind og legg ut om ein slik tur til Frette i Etne.

– Det var tre geiter som sto fast i fjellet. Forsvaret hadde vore der med helikopter og ikkje fått dei ut, så eg ringte og tilbaud å hjelpe. Ein kjentmann viste oss opp då me kom. Dette var på hausten, og det var snø. Me sette kjentmannen igjen i snøen medan me henta geitene. Der dei sto fast var det vel 100 meter beint ned, men me fekk heist dei trygt utav skorfeste. Då me kom opp att var kjentmannen stivfrosen, så me tok han med oss ned og let geitene stå att i snøen. Men kjentmannen var visst ikkje så kjent likevel, så me måtte overta styringa og sjølv finne vegen ned att. Me fekk ein traktor til å kome inn i dalen og den lyste opp staden der det var best å kome seg ned, fortel han med stor innleving.

Då geitene seinare skulle hentast sto dei trygt og godt akkurat der dei var plassert, med snø til langt over anklane.

Kåre har fått vore med Øyvind på fleire skorfesteturar, og ler godt av historiene som blir fortalt.

– Ja, etter at eg hadde gått på klatrekurs hjå Ola Einang på Sunnmøre i 1985, var det kjekt å nytta kunnskapen som sikringsmann med moderne klatreutstyr, men det var du som hang nede i bratta for å få tak i sauer og geiter, seier han.

Bilete frå nokre av desse turane har han sjølvsagt òg.

Analog influensar

Kåre byrja tidleg å ta med seg kamera på tur, og opp gjennom åra har han flittig fotografert flotte bilete frå flotte stader.

– Du må jo vera ein av dei første influensarane i kommunen her, kommenterer eg, og legg til at eg har nok sett eit bilete han tok ved Bondhusvatnet for mange år sidan - eit motiv som har vore ein stor hit på Instagram dei siste åra.

Kåre ler, og avviser ikkje tittelen, sjølv om dei sosiale media han har nytta til å dele bileta sine er av den analoge typen; lysbildeframsyningar med dias og som blikkfang i bøker.

– Eg kjøpte meg tidleg ein Fujica HD-S. Kameraet var så lite at eg kunne ha det i beltet. Då vart det plutseleg mogleg å fotografere undervegs på turane, og ikkje berre i matpausane. Det å fotografera har nok vore med på å trigga turinteressa mi, seier han.

I ein gulrotåker på Romsdalshorn

Det var mellom anna slik han fekk tatt det smått spektakulære portrettet av Øyvind frå turen dei hadde til Romsdalshorn i 1985. Biletet er teke klokka 04 på morgonen, då dei var på veg ned att. I bakgrunnen ruvar Trolltindane 1700 meter beint opp mot himmelen. Legg forresten merke til fjellkaren oppe til venstre som passa på at alle rappellane ned gjekk fint.

Dette er ein av dei flottaste turopplevingane turkameratane har delt.

– Me kom fram på kvelden, og hadde tenkt å slå leir for å klatra opp dagen etter. Men då det var så fint vêr bestemte me oss like godt for å leggja i veg. Så same kvelden me kom fram, klatra me til topps på Romsdalshorn. Der overnatta me i gulrotåkeren til Arne Randers Heen, før me klatra ned att tidleg dagen etter, fortel dei blidt.

Arne Randers Heen, også kalla «Kongen av Romsdalshorn», vart fødd i 1905 og døydde i 1991. I løpet av si levetid besteig han – eventyrar, tindesamlar og motstandsmann – Romsdalshorn 233 gongar, noko som gav han det treffande kallenamnet. På toppen av fjellet bygde han ei steinhytte og anla ein åker med gulrøter og poteter.

Det høyrer med til historia at karane to dagar etter Romsdalshorn stod åleine på toppen av Store Skagastølstind i tette snøbyer med torevêr. Grunna vêret vart det ingen bilete der frå.

Fyldig – om ikkje uuttømeleg – minnebok

Turkameratane hentar fram den eine historia etter den andre og humrar godt til minna dei deler;

Dei har traversert Mont Blanc i Chamonix, blitt råka av høgdesjuke og andre sjukdommar på veg opp Matterhorn, labba i veg mot Kilimanjaro og blitt begeistra for dyra i Afrika, vore med på redningsaksjonar med lukkelege og tragiske utfall, i tillegg til å utforske nasjonale skattar som Sunnmørsalpane og den meir lokale fjellheimen både på kryss, tvers, travers og i revers.

Forteljegleda deira er truleg nært på høgde med turgleda, og korkje Øyvind eller Kåre ventar til bladfyken har notert ferdig før neste utdrag frå minneboka kjem. Dette var truleg medverkande årsak til at Kåre dagen etter praten (ein av fleire) gav uttrykk for si medkjensle for det vidare arbeidet i ein e-post;

«Takk for samrøra …stakkars referent, seier no eg.»

Til slutt gjer bladfyken merksam på at Øyvind og Kåre gjennom alle samtalane våre har vore opptekne av at det er mange fleire enn nett dei som kunne vore intervjua. Men denne gongen peika (tur)pila på desse to.