Krigskrim frå Varaldsøy

Anders Tveit har skrive ned ei hending han fyrste gong vart fortalt av far sin John Tveit på 1960-talet, for at han sjølv og syskena hans skal ha minnet om den med seg.

Ein begeistra bladfyk vart også underretta om hendinga, noko som resulterte i ein ferjetur til Varaldsøy og ei lett strabasiøs og klaustrofobisk oppdagingsferd. Meir om den seinare, først må forteljinga på bordet:

Under krigen var John Tveit kontaktperson for ei våpenlast som kom sjøvegen. Den skulle fraktast til Heimvernet i Strandebarm, og gjekk via Varaldsøy, kor 24 år gamle Tveit tok i mot og formidla den vidare.

Under kjem landhandlar-sonen sine nedteikningar frå leveransen:

Då det utenkelege skjedde

I våpenlasta var det mitraljøse, fleire gevær, pistolar og eit par radiosendarar.

Lasta kom med båt til Gjuvsland og vart teken imot på natta. Den vart frakta opp for mellombels lagring i «Badnahålo» som er ei dryppstein-grotte øvst i Haukåsberget, i retning mot bygda. Hola er vanskeleg å oppdage og har liten inngang, men er meir romsleg inne i fjellet.

Etter avtale med andre kontaktar av transporten, skulle John ha ansvar for å bringe våpna til ein skjulestad meir tilgjengeleg for seinare opphenting og vidare transport til Strandebarm.

Han valte å hente våpenlasta med hest og kjerre midt på dagen då han vurderte det som mindre risiko sidan han var handelsmann og ofte henta varer med kjerre. Patruljar med tyske soldatar kom jamleg til øya. Nokre soldatar hadde også vore innom landhandelen som John då hadde drive i 5 år.

John drog avgarde med hest og kjerre til Haukås. Der hadde han avtalt hjelp til å hente våpna frå hola og ned fjellsida til Haukås-bruket. Dei hadde postert vakter for at ikkje nokon skulle sjå kva dei dreiv med. Så lasta dei på kjerra og dekka godt til med potetsekker for å skjule våpenlasta.

På vegen skjedde det utenkelige. Like før Tangerås vart 24-åringen stoppa av to tyske soldatar. Soldatane hadde vore i butikken hans i Pitterstræ og visste at han var handelsmann.

Dei spurde kva han hadde på kjerra og fekk til svar at det var poteter som skulle seljast i butikken. Soldatane gjekk bort til kjerra for å sjekke lasta og byrja å stikke med bajonettane i potetsekkene.

Eit mirakel

– Far min fortalde at han fekk kraftig hjertebank og tenkte: no var det over og her ville han enda livet. Han sa han var heilt sikker på at dei ville oppdage våpna og at han ville bli skoten på staden.

Men soldatane oppdaga ikkje kva som låg under potetsekkene, og etter litt ordveksling fekk landhandlar Tveit gå vidare med hesten.

– Han fortalde han var skjelven i heile kroppen og følte det som eit mirakel at det ikkje vart avdekka. Han tok lasta med til Stølane, eit beiteområde ved Tveitetjørna ovanfor tunet i Pitterstræ. Der gøymte han våpenlasta under golvet i ein vårflor han hadde.

John Tveit meldte kontaktane sine om staden, og etter nokre dagar vart dei henta av andre medhjelparar. Ingen namn vart nemnd.

Våpenlasta vart dernest frakta vidare med båt til Heimvernet i Strandebarm, som planlagt.

– Eg veit ikkje om mor mi nokon gong fekk høyra denne historia, seier Anders, som sjølv kjente til Badnahålo i Haukåsberget, ein stad han også presenterer til underteikna.

I djupet av Badnahålo

Etter å ha stega over dei fuktige bakkane ved Haukås-bruket, klatra over eit gjerde og forsert ein grønkledd motbakke som lett kjem innunder kategorien dagens trim, stoppar Anders opp.

– No kan du sjå om du finn ho, seier han.

Ei lita, mørk sprekk inst ved berget leia an inn i grotta kor våpenlasta vart gøymd for 80 år sidan.

– Er det her?

Anders nikkar og langar over ei hovudlykt. Eg heng frå meg veska på eit tre, trekkjer pusten djupt og kryp ned i den mørke sjakta.

Steinane i berget der inne er lause, og dei mange insekta som lever i mørket kjem godt til syne i strålen frå lykta. Jo lenger ned mot dryppstein-grotta ein kjem, jo trongare er passasjen.

Eg ålar meg nedover med beina først. Kastar jamleg korte blikk opp mot inngangen, kor Anders sit og føl med. Ein edderkopp siglar sakte ned rett framføre andletet mitt, og set seg på berget nokre centimeter ifrå meg. Sjakta kjennest brått trongare, og halvmeteren frå meg er den også det.

– Eg forstår kvifor dei kalla denne for Badnahålo, seier eg, og åler meg litt lenger ned, før det er bom stopp.

Landet og Heimvernet i Strandebarm er faktisk ikkje avhengige av at eg kjem meg heilt inn i det inste av dette berget, og eg bryt av den klaustrofobiske ferda.

Turen ut att går ganske fort.

– Var far din ein stor mann i 1942? undrar eg, med mine 160 cm, vel ute av grotta.

– Han var nok om lag like høg som meg, svarar Anders, som sikkert er nærare 190.

Dei må verkeleg ha hatt lyst å gøyme våpenlasta, tenkjer eg då turen går ned att mot Haukås-bruket.

Hylsteret til ein Colt

Etter hendinga med dei bajonett-utstyrte tyskarane bestemte John seg for å legge av ein pistol til seg sjølv, ein Colt M1911 med ammunisjon. 50 skot. Pistolen vart laga på lisens av Kongsberg Våpen.

Sjølv om tyskarane tok kontroll over produksjonen under krigen, vart ein del smugla ut av fabrikken og levert til Motstandsrørsla.

I tillegg la han av ein radiosendar som han brukte til kommunikasjon, samt for å lytte til sendingar med Kongen sine talar frå London.

– Pistol og ammunisjon vart liggande i skykkja i eit avlåst skap. Eg spurte fleire gonger kva som låg i skapet som var låst, men det var fyrst på slutten av 1960-talet historia vart fortalt, forklarar Anders.

Fram til dess hadde spørsmålet kort og godt blitt avfeidd med at nøkkelen til skapet var borte.

På 1980-talet leverte Anders både våpen og ammunisjon til lensmannen i Rosendal, etter oppmoding frå myndigheitene.

Men pistolhylsteret tok han vare på.

Dette har Anders som eit minne i landhandelen i Pitterstræ, eit lokale han har restaurert til eit museum i tråd med slik det ein gong var.

– Eg spurte og far fortalte meg fleire gonger om denne hendinga. Siste gongen sa han «Du hadde ikkje vore her i dag om dei hadde stukke litt djupare med bajonettane.»