Geologi og heimelaga viser

Brynjar Stautland var raus med sitt engasjement då han vitja båtbyggjedagen i Ølve på søndag.

Stautland er dagleg leiar i Geopark Sunnhordland, og var invitert for å fortelja om kva det er i landskapet rundt oss som gjer det så spesielt, og kvifor området fekk UNESCO-status i mai i fjor. I tillegg til føredrag, vart besøket hans toppa med ein konsert der han mellom anna framførte eigne songar.

– UNESCO-status betyr ikkje at området er freda. Men det er eit kvalitetsmerke, ein «gullmedalje», for å visa at dette området er verd å besøka av både naturhistoriske og kulturhistoriske grunnar, forklarar Stautland.

Langvegsfarande baksteheller

Sjølv vaks han opp i kystlandskapet på Bømlo, men har også brukt Kvinnheradfjella ivrig. I tillegg til hjortejakt i Myrdalen, har han vore mykje i Blådalen, og han har vore breførar på Folgefonna. Han meiner at dei store naturopplevingane han har hatt, ligg til grunn for alt arbeidet han gjer i Geopark Sunnhordland.

– Det er kjekt å vera her i Ølve, her har me to område som er spesielt interessante for Geoparken, fortel han.

– Attramadal har ei av dei eldste metallgruvene i landet. På Fuglebergåsen vart det laga baksteheller av grøn klorittskifer heilt frå starten av 1000-talet. Desse bakstehellene kan ein finna att oppover norskekysten, i alle store byar i Noreg, og på Orknøyane.

Stautland fortel at det er tre hovudårsaker til at regionen vår har fått UNESCO-status. Berggrunnen i Sunnhordland kjem frå to ulike generasjonar med granitt, som har oppstått i to ulike periodar med vulkansk aktivitet.

– I den vestlege delen av Sunnhordland, på Fitjar, Goddo og Austevoll, er berggrunnen berre 495 millionar år gamal, medan granittane inne i Melderskin og Ulvanosi oppstod for 1,5 milliardar år sidan.

Tydelege spor

Felles for den austlege og vestlege delen av Sunnhordland er at berggrunnen ligg open og eksponert. Stautland forklarar at det er lett å lesa spora bakover i tid når stein og natur er tilgjengeleg, og berga ikkje har blitt dekte med korkje mold eller store byar, som gjerne har skjedd andre stadar.

– Dette er ein viktig årsak til at me fekk UNESCO-status, seier Stautland, og brukar steingruvene på Hespriholmen utanfor Bømlo som døme:

– Det finst kanskje eldre gruver andre stadar i verda, men der har dei bygt byar oppå. I gruvene på Hespriholmen tok dei til å laga steinøkser for om lag 10 000 år sidan, og dei heldt på med det i 6000 år! No ligg gruvene der intakt, nett som dei låg då den siste stein-smeden forlet plassen for 4000 år sidan, forklarar han.

Her kjem me til den andre årsaka til at området er så spesielt. Bergartane i vestlege Sunnhordland har blitt brukt. Ikkje berre det, Stautland meiner at bergartane har vore viktige for næringsutvikling og kulturdanning i vest-Sunnhordland.

– Kleberstein har folk brukt heilt frå steinalderen, fram til kyrkjebygging i mellomalderen, og til folk på 1970-talet laga søkkje til nøtene sine.

Har forma kulturen vår

Brynjar Stautland trekkjer fram marmoren på Moster, og overraskar kanskje mange av tilhøyrarane når han fortel kor langt denne marmoren har reist.

– Danskekongen på 1700-talet måtte til Noreg for å finna materiale til både slottet sitt og den kjende marmorbrua som går over til Folketinget i København. Danmark hadde koloniar i Karibien, så det har også blitt funne Moster-marmor i ei kyrkje på den karibiske øya St Croix.

Stein frå Sunnhordland har også vore viktig for Bergen. Både gatesteinar og Bryggen er bygt av granitt frå Sunnhordland. Kleberstein frå Bømlo er materiale i både Domkirken, Mariakirken, Nonneseter kloster og Korskirken.

I arbeidet med stein og mineralar, vart det utvikla mykje kunnskap, som la grunnlaget for næringsutvikling og kulturdanning i heile regionen. Og ein kan ikkje vera på båtbyggjedag i Ølve utan å nemna sjøen og båtane.

– Landskapet i Sunnhordland er 37% sjø, og det har sjølvsagt mykje å seia for teknologiutvikling og næringsverksemd, som her i Ølve. Men i resten av regionen også, påpeikar Stautland. Både Halsnøybåten og Osebergskipet viser at båtbyggjartradisjonen er svært lang og sterk her i området.

«Lærebok i geologi»

Den tredje årsaka til UNESCO-statusen, finn me i korleis landskapet har blitt forma i dei austlege delene av Sunnhordland.

– Me ser dette så tydeleg i vår region, til dømes oppe ved Melderskin, korleis dei store isbreane har forma landskapet, påpeikar Stautland.

Han avsluttar føredraget med å sitera ein professor i geologi, Nils Henrik Kolddrup, som heldt føredrag på lærarskulen på Stord i 1927:

«Sunnhordland er så særeigen i sin form, så variert i sitt uttrykk at det på mange måtar kan bli sett på som ei lærebok i geologi».

– Så det er klart, dette har vore interessant for folk før me fekk UNESCO-status også, slår bømlingen fast.

Etter føredraget får tilhøyrarane andeleg påfyll, med viser som Brynjar Stautland kallar «heimelaga». Ei flott røyst og fint gitarspel, samt gode tekstar og songar, sender publikum heim med ein kanskje litt vidare horisont både frå kunnskap og kultur.