Einsam grav i spennande landskap

Han har ein heil kyrkjegard for seg sjølv, Knut Steffenson frå Sjøvangen på Halsnøy. Men om grava ligg aude til i dag, er området rundt rikt på gamal og spennande historie.

 

I den steikande varmen køyrer Grenda-bilen bort frå Halsnøy kloster. Der har det nett vore pressekonferanse om opninga av Kystpilegrimsleia. Kursen vert sett mot andre enden av øya, til Sjøvangen. Der ligg nemleg éin av dei tre gravplassane på Halsnøy. Det kjennest i grunnen rett å kombinera soga om munkane og pilegrimane på klosteret med skjebnen til bonden som ligg på Svortevik kolerakyrkjegard.

Denne siste tysdagen i mai 2018 hevdar Yr.no at det er 27 plussgrader i Kvinnherad. Men kanskje er det endå varmare når Grenda-bilen følgjer etter guide Per Ove Kviteberg bort til hovudhuset på garden som heiter Sjøvangen.

– Det var her Knut Steffenson Sjøvangen budde, fortel Per Ove når vi har parkert.

Før vi byrjar vandringa til koleragravplassen, må vi oppklara namnet Sjøvangen. Det har vore eit innarbeidd namn i lange tider, men dei lokale sa like gjerne Sjånjo.

– Eg trur namnet kan koma av fjellknausen der borte, seier Per Ove, og peikar mot det svært markerte fjellet Skarpei som reiser seg opp av ingenting berre eit par hundre meter unna.

– Ein språkforskar som var her fortalde at «jo» betyr skarp knaus eller egg, medan «sjå» er eit utsiktspunkt, utdjupar han. Også Skarpei betyr skarp, bratt egg.

I bygdeboka til Anders Havnelid er staden omtalt som Sjovangen, og namnet blir tolka som ei samansetjing av «sjo» (sjø) og «angr» (fjord), i betydinga langsmal vik.

– Det tykkjer eg blir litt «smør på flesk», men alt dette blir uansett berre spekulasjonar. Derimot kan vi slå fast at namnet ikkje har noko med garden Sjo ved Sæbøvik å gjera, slik einskilde trur, konkluderer Per Ove Kviteberg.

Augevitne

Guiden legg armane på ryggen og tuslar gjennom lauvskogen på ein ganske attgrodd veg.

– Her gjekk gravfølgjet i 1849. Vi veit litt om korleis det må ha vore, for ei augevitneskildring har overlevd fram til vår tid, opplyser han.

For å skaffa seg inntekter, reiste Knut Steffenson på vintersildfiske ved Espevær, saman med fleire tusen andre fiskarar. Der oppstod det eit alvorleg kolerautbrot.

– Fiskarane budde tett i tett i sjøhusa, og dei åt gjerne av same grautfatet og drakk av same ausa i vassbøtta. Dessutan var dei sanitære tilhøva elendige, og det kom avføring i vatnet som folk drakk av. Smitten hadde såleis gode kår, fortel Per Ove.

Av dei mange som vart sjuke, var Knut Steffenson. Koleraen påførte han ein frykteleg diaré og store smerter, og etter få dagar døydde han den 15. mars 1849 av uttørking, 65 år gamal.

For å hindra vidare spreiing av pandemien, vart det innført strenge reglar om at dei døde måtte gravleggjast langt frå folk. Dette påbodet tok innbyggjarane i Sjøvangen alvorleg, og bestemte seg for å laga ein kyrkjegard ved Svortevikjo. Kristine Persdotter var ni år gamal då bestefaren mista livet. Ho var med i gravfølgjet den 16. mars 1849, og hennar minne frå hendinga vart seinare fortald vidare til sonen Johan.

– Ho hugsa at dei som bar kista hadde tørkle føre munnen og faklar framom ansiktet. Andre gjekk og vifta med brakjebuskar som dei hadde sett fyr på. Dei vona at røyken skulle halda smitten borte, seier Per Ove.

Det må ha vore ei svært spesiell oppleving for dei som var med. Kanskje gjekk dei tause og alvorstynga gjennom skogen? Kanskje var dei redde for kven smitten skulle råka neste gong? Om ikkje bakken var dekka av snø, var han truleg blaut og kald. I dag er han derimot nærast knusktør, etter éin månad så å seia utan nedbør.

 

Gjest Baardsen

Vi går vidare i dei nesten 170 år gamle fotspora. Plutseleg dukkar ein stor steinformasjon opp på venstre side av stien; «Tjuvaholo» kan guiden fortelja.

– Dette er ein kjempestor stein frå istida. Det går ei klove tvers igjennom, og via ei grotte kan ein gå inn og koma ut igjen på andre sida. Der seier segna at Gjest Baardsen gøymde ein del av skatten sin. Her har dei fleste gutungane i bygda vore og leita. I alle fall fram til 1960-talet, då Barne-tv kom og vart meir spennande, kommenterer Per Ove, og vedgår at han sjølv har hatt sine ekspedisjonar etter den vidgjetne skatten.

Stien vi følgjer er gamlevegen til Svanevik. Der har det vore gardsdrift sidan før svartedauden og fram til slutten av 1900-talet. Men namnet Svanevik vil alle lokale folk rista på hovudet av. Til alle tider har dei nemleg sagt Svinavikjo, noko som mogleg skuldast at dei fyrste busetjarane nytta griser til å rydja området.

– Det vert sagt at då garden ein gong vart selt, så døypte den nye eigaren staden om til Svanevik. Men det kan òg skuldast ei fordansking, vurderer Per Ove Kviteberg.

Vi går litt vidare, og kjem inn i ein passasje med berg på begge sider. Den lokalkjende informerer at her heiter det Trånjo.

– «Dei gjekk gjennom Trånjo før dei kom til Sjånjo», sa dei før i tida. Ein kan sjå kvifor, for her er det trongt utanfor stien. Ungane som vaks opp i Svanevik måtte gå gjennom her for å koma seg til skulen. Det var mange ungar i Svanevik i gamle dagar, seier han. I 1923 vart det bygd skule i nabogrenda Røo, før den tid var det omgangsskule.

Eigen gravstein

Rundt oss er det tett, planta granskog som dominerer. Endeleg ser vi ei lysing mellom trea, og der står det ein staseleg, firkanta steinmur, om lag 10x10 meter stor. Steinane, som er stabla i cirka éin meters høgde, er no ganske mosegrodde. Ein grønmalt port fører inn på plassen, der ein einsleg stein ragar over lyngen. Vi er framme ved koleragravplassen.

– Her syntest dei det var ein god plass å gravleggja Knut Steffenson, langt frå folk. I min barndom var dette ein plass vi helst ikkje gjekk forbi, for det kviler noko dystert over staden, seier Per Ove.

Gravplassen var nesten heilt nedgrodd fram til 1991, og det var ikkje så mange som visste nøyaktig kvar han låg. Men då sytte Røen og Sjøvangen velforening for at området vart rydja. Det vart arrangert dugnadar, og to karar på sysselsetjingstiltak vart sett i sving. Stein som hadde falt ned frå muren, vart sett opp att, og det vart montert ny port. Samstundes fekk den avlidne endeleg sin eigen gravstein. Der står det: «Svortevik kolerakyrkjegard. Her kviler Knut Steffenson Sjøvangen, født 1784 død 15.3.1849».

– Vi veit ikkje nøyaktig kor grava ligg, så eg håpar han tilgir oss viss vi har plassert steinen litt feil, smiler Per Ove.

 

Presten var ikkje med

Sjølv om det opphavleg aldri vart sett opp nokon minnestein, må innbyggjarane ha planlagt det. For då ein rydja staden fann ein tre steinar som openbert var tenkt nytta til eit slikt føremål. Folk har tydeleg frykta at Knut Steffenson ikkje ville bli den einaste kolerasmitta i bygda. Den eine steinen vert no brukt slik meininga var, éin ligg oppå muren, medan den siste er utstilt framfor muren.

– Presten var ikkje med under gravferda. Kanskje var han ikkje særleg freista til å delta i eit slikt følgje? Men eitt år seinare kom han, og då vart endeleg kyrkjegarden her vigsla. På den tida var det ganske alvorleg å ikkje verta gravlagt i vigsla jord, fortel Per Ove om vigslinga som fyrst skjedde 11. juni 1850.

Vi gjer oss klare til å fortsetja vidare mot sjøen, men fyrst ser vi attende på steinmuren som står der åleine i skogen.

– Denne gravplassen er eit vitnemål om andre og svært tronge tider, både når det gjeld helse og mat, slår guiden fast.

Buplass frå bronsealderen

Like etterpå passerer vi ein gamal grensemur i skogen. Deretter ser vi ei steinlagt strand og ein stille sjø. Vi er framme i sjølve Svortevikjo. Her får vi endå eit døme på namneforvirring. Per Ove fortel at «Svort» betyr «Svart».

– Du ser det er høge berg på alle kantar. Med ein gong sola går ned, så vert det frykteleg mørkt her, forklarar han.

Rett over fjorden ligg Skånevikstranda, i søraustleg retning. Medan vi står der får Per Ove Kviteberg ein jobbtelefon, og må snakka engelsk. Slik er det å vera salssjef i dataprogramselskapet Adonis AS, som trass i at det har kundar over heile verda, framleis har hovudkontoret sitt i Sjøvangen.

Journalisten oppdagar i mellomtida ein veg som dukkar opp rett på sida av stranda, og som endar i ingenting. Per Ove legg telefonen til sides, og opplyser at vegstubben er resultatet av eit mislukka forsøk på å byggja traktorveg frå Svanevik til Sjøvangen.

Før vi går vidare, er det noko ekstra spennande vi må sjå. Bakom stranda ligg fleire gedigne steinar, tilsynelatande hulter til bulter. Men i ly av og mellom steinane har menneske ein gong i bronsealderen funne ein trygg buplass, med kort veg til gode sanke- og jaktområde.

– Her var det perfekte tilhøve, og det var plass nok til ein stor familie, seier Per Ove om staden som vert kalla Svortevikstova.

Det er ikkje synlege spor etter fortidsmenneska no, men så vidt guiden kjenner til har det aldri vore føreteke arkeologiske undersøkingar heller. Kanskje skjuler det seg sjeldsynte helleristingar der for dei som veit kva dei skal sjå etter? I Sjøvangen er det elles funne fornminne heilt attende frå steinalderen.

 

Rabinowitz

I staden for å returnera same vegen, tilrår turleiaren at vi følgjer stranda vidare. Terrenget er meir enn fint nok, men han vedgår at havet har ein tendens til å transportera plast og søppel i denne retninga. Heldigvis har skuleklassar vore flinke til å gjera ein innsats for miljøet, så det ser ikkje så gale ut no.

På veg over eit svaberg oppdagar vi nokre tørre eikelauv. Meir skal det ikkje til for å lokka fram endå meir interessant lokalhistorie.

– Tidlegare var det mykje eik på Halsnøy, men på 1600- og 1700-talet vart store mengder teke ut og eksportert til Skottland. No er det nesten ikkje eik att på heile øya, fortel vegvisaren.

Rundt neste sving ser vi rett på den vetle øya Toftekalven. Øya verkar å vera rein idyll, men slik var det ikkje den 4. desember 1940.

– Det var der Rabinowitz vart teke, seier Per Ove.

Moritz Moses Rabinowitz var ein jødisk forretningsmann som gjorde det stort innan klede og manufaktur i Haugesund. Han vart etterlyst av tyskarane allereie 10. april 1940, og måtte leggja på flukt. I seks månader greidde han å halda seg i skjul på forskjellige gardar rundt Åkrafjorden, før han til slutt vart teken til fange på Toftekalven. Han vart drepen i konsentrasjonsleiren Sachsenhausen 27. februar 1942.

Hadde vi fokusert blikket nesten fem kilometer mot aust, så hadde vi sett Taraldsøya. I 1647 forliste vengebåten med futen og sorenskrivaren om bord ved denne øya. Ingen av dei 15 passasjerane vart funne att.

Spekkhoggarar

Vi kjem til den vakre Hansavikjo. Her er stranda dekka av eit gult stoff. Per Ove Kviteberg kan forklara kvifor.

– Det er enormt med pollen i sjøen i år. Bjørk og furu kom på ein gong.

Etter at vi har bevega oss opp i høgda ovanfor fjorden, kjem vi til Hansahaugen. Her ser vi ei hytte og restane av den gamle husmannsplassen. Folket herifrå utvandra til Amerika kring 1920.

– To gonger har eg vist denne plassen til amerikanarar på leit etter røtene sine. Det var to systrer som kom hit med 14 dagars mellomrom, informerer Per Ove. Det er lett å skjøna at det må ha gjort stort inntrykk på amerikanarane å vitja ein slik plass. Ikkje berre fordi naturen er underskjønn, men òg fordi kåra var ganske tronge her for hundre år sidan.

På veg til Vågen, hamna i Sjøvangen, kunne vi før 1965 ha hoppa frå herad til herad og prestegjeld til prestegjeld. Bekken gjennom dalen var grenselinje mellom herada Skånevik og Fjelberg, samstundes utgjorde han også skiljet mellom prestegjelda Holmedal og Eid.

Inne i Vågen har Alsaker fjordbruk lagt ut bølgjedempar, slik at oppdrettsbåtane deira ligg trygt om nettene. Det var også her inne at ein video av spekkhoggarar på jakt etter niser gjekk sin sigersgong over heile landet no i vår. Per Ove fekk med seg det sjeldsynte naturfenomenet frå ein bakketopp like ved.

– Eg har aldri høyrt om at det er observert spekkhoggarar her inne før. Det var heilt fantastisk å sjå. Dei knaska niser som om det var sukkertøy, seier han.

 

30-årsjubileum

Vi har vore ute i solsteiken i nesten to timar. Per Ove Kviteberg skulle eigentleg ha vist seg på kontoret, og må no attende, mellom anna for å planleggja Adonis sitt 30-årsjubileum om nokre dagar. Men han har ein siste liten attraksjon han vil visa fram. Vi vender igjen blikket mot fjellknausen Skarpei. Oppover berget strekkjer ein stor eføy seg.

– Eg trur dette må vera Norges høgaste eføy. Eg veit ikkje om det finst nokon eføy-konkurranse, men viss det gjer det, vil eg tru han ligg godt an til ei topplassering, vurderer han.