Den mystiske skjulestaden under Nuten

I byrjinga av september tikka det inn ein svært interessant e-post til Grenda-redaksjonen. Avsendar var 83 år gamle Per Christian Holm. Han viser til «ei hending frå fleire år sidan», og lurer om den kan vera av interesse.

«Oppe i Nuten, omtrent på høgd med Håland, men mot Kufonna, ligg det ei stor hole som vart kalla «Den katolske kyrkja». Hola, som er skapt av store steinar frå ras, har ein flat/trong inngang, og er vel 4-5 meter djup. I botnen er det plass til 10-15 ståande personar, vil eg tru. Det var far min Chr. L. Holm som viste meg hola då eg var gut. Han hadde vore kontaktperson for Heimefronten i Kvinnherad, og fortalde at den vart brukt til å gøyma vekk våpen frå tyskarane under krigen. Sidan har eg vore der to gonger; fyrst med sønene mine på tidleg 80-tal, og igjen med gutane til dotter mi rundt 2010. Siste gongen fann vi mest ikkje fram grunna vindfall og villskog, men eldstemann fann opninga og vi kraup ned», skriv Per Christian.

«I ettertid har eg gjort meg nokre tankar: Er namnet «Den katolske kyrkja» berre eit munnhell, eller vart hola nytta av trufaste katolikkar etter reformasjonen? Dei måtte jo gøyma seg vekk når dei hadde messe. Eg kjenner ingen i dag som veit noko om «kyrkja», men om så er, skulle eg gjerne visst meir», avsluttar han.

Dyrka trua si

At det er «ingen» som veit om «Den katolske kyrkja» er ikkje heilt korrekt, men det er heller ikkje langt frå sanninga. Underteikna journalist er ein av dei heldige som sit på litt informasjon.

««Den katolske kyrkja» er eit spennande tema, og som du seier er det svært få i dag som veit kva dette er. Eg er blant dei få, og då eg i åra 2019-2021 gav ut tre bøker om kyrkjegardane i Kvinnherad, tok eg med eit eige kapittel om «Den katolske kyrkja». Artikkelen min har berre vore i boka, ikkje i Grenda. Dessutan er eg litt usikker på om eg fann den rette steinen. Det hadde difor vore veldig interessant å teke ein tur saman med deg for å laga noko til avisa, og ikkje minst fått fram krigshistoria til staden», kunne eg svara til Per Christian Holm.

I nemnde bok vart det stilt spørsmål om kor vidt namnet «Den katolske kyrkja» kjem av at staden har blitt brukt som ein katolsk samlingsplass etter reformasjonen, slik segna seier.

«Då reformasjonen nådde Norge i 1536, kunne overgangen til den nye trusretninga vera ganske valdeleg. Ein kan såleis spørja seg om tilhøva for katolikkane i Kvinnherad var så farlege at dei måtte dyrka trua si i skjul? Til dømes i ein liten hidlar under ein stor stein i Omshagen», står det.

Slo presten ihel

Lokalhistorikar Kaare Skaala vart spurd til råds. Han meinte det ikkje var grunn til slike tryggleikstiltak.

– Nokon har gissa på at katolikkane heldt seg ved «Den katolske kyrkja» ved overgangen til reformasjonen. I byane kunne det vera ein brutal overgang frå katolsk til luthersk tenking, men i bygdene tok denne prosessen fleire tiår. Folk var nok usikre på kva som eigentleg var forskjellen mellom desse to trusretningane. Eg reknar ikkje med at det var nokon dramatikk på våre kantar, og det var nok ingen grunn for å gøyma seg, sa han i 2019.

Men i Jondal skjedde ein alvorleg episode, slik forfattarane Anders Næss og Olav Kolltveit kunne fortelja.

«Me kan vera toleg trygge om at våre konservative og tradisjonsbundne fedrar gjorde bukkebein mot alt som braut med gamal vane. Segni segjer at dei fredelege jondølene slo den nye presten ihel», skreiv dei.

Den siste setninga er forresten ikkje berre ei segn. Faktisk står det rett ut i kallsboka for Jondal og Strandebarm at den fyrste evangeliske presten vart slegen i hel «fordi han forandret deres papistiske ottesang og deres Ave Maria og vievand og kys paa korset». Liknande drama oppstod også andre stader i landet, grunna misnøye med den nye trua. Andre kjelder melder at så mange som 18 prestar vart drepne mellom 1537 og 1607.

Ei anna segn om «Den katolske kyrkja» er at ho skal ha vore kvit i taket, og det vert spekulert i om nokon hadde farga med kalk.

– Eg trur heller det dreiar seg om algar eller annan vegetasjon, vurderte Kaare Skaala.

Gjest Baardsen

Harald Håland som bur på Håland, like ved «Den katolske kyrkja», er også blant dei som kjenner til steinen og hola.

– Det vert sagt at Gjest Baardsen hadde tilhald i «Den katolske kyrkja». Han skal òg ha grave ned ei kiste med gullmyntar der. Det er sjølvsagt berre ei segn som det finst liknande av andre stader, men det er soga om Gjest Baardsen eg tenkjer på fyrst når eg høyrer om «Den katolske kyrkja», sa han til bokforfattaren.

Interessant nok la han til:

– Bessen min og far min sa at dei skjulte seg der oppe dei som ikkje kunne gå i kyrkja på gudsteneste.

Sjølv var Harald Håland veldig skeptisk til dette, og trur helst namnet heng saman med storleiken på steinen.

– Det med kyrkje og katolikkar trur eg er fri fantasi, det verkar ikkje sannsynleg. I dei dagar så enten trudde ein på gud, eller så var ein heidning. Skulle dei skjula seg, så hadde det vore meir naturleg å gøyma seg i ei løe, framfor å gå i flokk og følgje oppover fjellsida her, kommenterte han.

Harald Håland kom dessutan med ei ganske nøyaktig rettleiing til korleis ein finn fram til hola. Han rådde til å stilla seg opp ved den gamle 300-meters skytebanen i Omshagen, og sikta seg inn på ei stor og særprega gran oppunder Nuten. Då skal ein finna «Den katolske kyrkja» rett i framkant og mogleg litt i retning Håland.

– «Den katolske kyrkja» ligg i Tjuvadalen, opplyste Harald.

Drapet i 1658

Om Tjuvadalen er eit namn som spelar på Gjest Baardsen, veit vi ikkje. Kanskje er det meir sannsynleg at det heng saman med eit drap som skjedde i området i 1658. I boka si frå 1924 fortel Arne Stuland grundig om det som hendte. Og i Sunnhordland tingrett sin protokoll frå 1658 finn vi heile historia, i alle fall sett frå den overlevande parten si side.

Den 13. og 14. 8bris (oktober) same år vart det halde alminneleg haustting «paa Bringedall med Almuen aff Quindheridz Schibrede». Der møter husmannen Jan Størksen (er notert som Størchenss) frå garden Omb for å fortelja om drapet på tjuven Olle Øst Mand (Stuland nyttar namnet Olav Austmann). Det vert opplyst at Olle «forleden sommer paa Hommeluig bleff dømpt till Gallie og Green, och siden Aff Fengsell Vdbrød och Strax der effter udj Ombs Fæhage Aff Forn. Jan waar Bleffuen Ombracht».

Med andre ord var Olle blitt dømd til døden i Hommelvik i Trøndeleg, men greidde å rømma sørover. Olle vart såkalla skoggangsmann, og hamna til slutt på våre kantar. I nokre dagar og netter heldt Olle til i «Næss fæhage» og i «Ombs fæhage», og rykta gjekk om at han hadde «Staalet adschielligt Fra gaat folch». Folk frykta «at lide Meere schade», og ein gjeng karar væpna seg difor med øks for å prøva og få fatt i den ettersøkte.

«I ein dal i Omsmarki, som no heiter Tjuvadalen, kom Jan på tjuven», skriv Arne Stuland.

Det vart eit fæla basketak, som enda med at Jan Størksen hogg Olle i aksla så han døydde ganske momentant. To vitne, Endre Vang og Lauridz Omb, såg slåsskampen, og hevda i retten at Jan handla i «Nøduendigen Werge». På bakgrunn av forklaringane og «Sagens Beschaffenhed» kunne ikkje tingretten dømma Jan.

Saka høyrest stygg ut, og det var ho utan tvil også, men folk var fattige og måtte verna om det vesle dei hadde. Samstundes var nok ikkje livet enkelt for Olle Øst Mand heller.

Hotel Ullensvang

Då er vi attende i notida. Halvanna veke etter e-posten frå Per Christian Holm møtest han og Grenda på familien Holm sin eigedom Bråtet, like ved Rosendal sentrum. Men Per Christian vaks opp i Fruehuset, som Baroniet eig. Årsaka til det er at faren, Christian Holm, vart tilsett som forvaltar på Baroniet i 1927. Før den tid var han skogbestyrar på Gran på Hadeland.

Då Holm vart tilsett på Baroniet, stod det mellom han og ein jurist. Rektoren ved Universitetet i Oslo, som eig Baroniet Rosendal, bestemte seg for at det skulle bli fyrstnemnde, og sa: «Det er lettare å slå opp i lova enn å slå opp i skogen».

På den tida hadde Baroniet 600 gards- og bruksnummer under seg, heilt frå Nordhordland til Ryfylke.

– Desse skulle takserast, og det skulle fastsetjast grenser. Det var ein kjempejobb. Heile 30-talet gjekk med til dette, fortel Per Christian.

Sjølv budde han i bygda til han var ferdig på folkeskulen. I yrkeslivet har han arbeidd innan hotellbransjen, ikkje minst gjennom 30 år på Hotel Ullensvang. Fram til han vart pensjonist jobba han som bookingsjef på det vidgjetne hotellet.

På Stortinget

Christian L. Holm er sentral i historia vår, så vi må seia litt meir om han. Prestesonen vart født i 1892, og vaks opp i Rakkestad og Hurum. Han utdanna seg innan skogbruk, men han var også politisk engasjert. Han sat i formannskapet i Kvinnherad frå 1934 til 1940, og i perioden 1945-1947 var han varaordførar. I 1945 vart Holm dessutan 1. vara til Stortinget for Hordaland Høgre. I 1949 fekk han fast plass, og sat på Stortinget heilt til 1965. Denne tida budde han i Oslo, men huset på Bråtet vart bygd i 1962, og Holm flytta dit då politikarkarrieren var ferdig. Han døydde i 1981.

Under krigen var Christian L. Holm kontaktperson i Kvinnherad for Heimefronten.

– Han snakka lite om det, men han skreiv om det i eit hefte etter krigen. Det var stadig folk som var på flukt som kom på besøk i Fruehuset, seier Per Kristian.

I tillegg til å hjelpa til med å skjula folk, hadde Christian Holm kontakt med Heimefronten når det gjaldt kva som føregjekk på fjorden. Lokalt var Jens Røsland på Sunde, eller Jens i Dalen som han vart kalla, ein nær kontakt. Lars Haugland i Uskedalen var ein annan i nettverket.

– Han som skaut dei to tyskarane på Sunde, var innom i Rosendal og besøkte far min på veg utover, opplyser Per Christian Holm og tenkjer på Christian Tønseth.

Henta av Gestapo

Holm senior ytte også motstand mot okkupasjonsmakta på mindre dramatisk vis.

– Ein gong det skulle kome prominente gjester frå Bergen, tok han ned flaggstonga til Baroniet og sa at ho skulle målast. Dermed slapp han å flagga. Dette skjedde visst fleire gonger, smiler sonen.

Men Holm var også borti episodar som kunne fått alvorlege følgjer.

– Ein gong vart han henta av Gestapo og teken med til Bergen. Der sat han i fengsel ei veke eller to og vart avhøyrd. Men det kom ingenting ut av det, og han vart sett fri. Dette er ikkje noko eg hugsar, men han har skrive om det i heftet sitt, seier Per Christian.

– Var han med på svært farlege aktivitetar under krigen?

– Ikkje som eg har fått greie på.

Det må nemnast av Christian L. Holm i 1952 vart utnemnd til riddar av 1. klasse av St. Olavs Orden, og i 1963 vart han storriddar av den Islandske Falks orden.

Etter at krigen endeleg tok slutt, fekk Per Christian vera med faren opp til Tjuvadalen og «Den katolske kyrkja».

– Det var nok på slutten av 40-talet eller i 1950. Han viste meg hola og fortalde at der hadde dei skjult våpen, ammunisjon og anna under krigen. Tyskarane sende ut instruks om at alle våpen skulle leverast inn, men i staden vart det meste samla inn og gøymd i hola, seier Per Christian.

Då freden braut ut kunne innbyggjarane i Rosendal henta våpena sine igjen.

– Eg ser ikkje bort frå at William Fossberg var ein av dei fyrste til å hente våpenet sitt, for han var ein ivrig skyttar, humrar Per Christian Holm.

Skli ned

Sjølv om han er dårleg i eine foten, blir 83-åringen med ein tur opp i til Tjuvadalen for å leita etter «Den katolske kyrkja». Då journalisten sist var der i lag med sin lokalkjende far i forkant av bokutgjevinga, fann vi ei stor steinblokk som med litt fantasi kan minna om ei kyrkje. Rundt steinen var det tydelege spor etter menneske, men noko hole under såg vi ikkje.

– Då eg var liten, var vi ein heil gjeng som leikte i området. Det var fleire holer å gøyma seg i, minnest Per Christian på veg oppover.

Området er ikkje spesielt stort, men det er frykteleg vanskeleg å få full oversikt grunna all vegetasjonen rundt oss. Det er også krevjande å føta seg. Slik var det også sist Per Christian var her.

– Masse vindfall og krattskog gjorde det vanskeleg å finna fram. Vi var i ferd med å gje opp, men eldstemann ville ikkje gje seg, og gjekk litt for seg sjølv. Så ropte han: «Eg trur eg har funne det!

Underteikna finn igjen den kyrkjeliknande steinen, men Per Christian er skeptisk.

– Eg har på følelsen at vi skal vidare bortover, filosoferer han.

Journalisten vil likevel opp og sjekka.

– Inngangen er på oppsida, understrekar kjentmannen.

– Det er berre ei sprekke, kanskje eit par meter lang og nokså smal, slik at du må skli ned. Men når du kjem ned, kan du stå oppreist, og der er det plass til kanskje 10-15 personar, legg han til.

Ny ekspedisjon

Som førre gong er det mange spor etter menneskeleg aktivitet rundt steinen, men det meste må kallast søppel. Det verste er likevel at det er så tilgrodd der, og den eventuelle inngangen til hola er ikkje å sjå. Kan det rett og slett vera feil stein?

Vi gir opp forsøket denne gongen. Men nede i Omshagen får vi nye instruksjonar frå Per Christian Holm, så det blir truleg ny ekspedisjon snarleg. Vi kjem nok også til å undersøkja nærare rundt den kyrkjeliknande steinen. Då blir ikkje Holm med, for han oppheld seg på Austlandet i vinterhalvåret.

Så følg med i Grenda. Vonleg kan vi i løpet av hausten fortelja at «Den katolske kyrkja» er funnen att, og visa bilete av den mystiske hola under steinen.