Då Hitler besøkte Kvinnherad

I desse dagar er det 90 år sidan Kvinnherad fekk besøk av ein av dei mest omtalte og berykta personane i verdshistoria. I 1934 var han enno nokre år unna å starta ein ny verdskrig, men han var allereie svært kjent. Men at Adolf Hitler faktisk har reist gjennom Kvinnherad, er det nok ikkje mange som har vore klar over.

Det var Arkivverket.no som fyrst skreiv om saka i 2017. Aftenposten følgde opp 8. april i år. Begge desse vinkla fyrst og fremst på at Hitler vitja Sogn, men går ein nærare inn på detaljane, viser det seg at besøket i høgste grad også er relevant for Kvinnherad.

«At Adolf Hitler besøkte Norge er inga hemmelegheit i visse krinsar, men ingen har skrive om besøket og det er lite vi veit om det. Førebels er det funne usedvanleg lite arkivmateriale som nemner besøket i 1934, og vi kan berre håpa på at meir dukkar opp etter kvart», skreiv Arkivverket.

Nytt panserskip

Historia startar eigentleg i 1928. Då bestilte den tyske Riksdagen eit ny panserskip. Bygginga starta i Kiel i februar 1929.

«Det nye panserskipet skulle vera eit hurtigskip med mindre våpen enn dei tyngre, eldre panserskipa. Tanken var at det skulle brukast meir i fjernare farvatn enn Tyskland sin kyst, kanskje mot vesteuropeiske handelsfartøy i tilfelle av krig», skriv Arkivverket.

Skipet vart sjøsett den 19. mai 1931. Det var rikspresidenten sjølv, Paul von Hindenburg, som stod for dåpen. Det dieseldrivne skipet fekk namnet «Deutschland». I februar 1933 vart det overført til marinen si hamn i Wilhelmshaven.

«Deutschland» sin jomfrutur i mai 1933 gjekk til Norge, nærare bestemt Sognefjorden. Som andre land sine militærskip måtte tyskarane søkja om løyve hjå det norske forsvarsdepartementet. Ifølgje Arkivverket fekk «Deutschland» lov til å anløpa Balestrand mellom 24. og 29. mai. Herifrå vart det arrangert turar til Mundal og Bøyumsbreen.

Imponert

Året etter kom fartøyet attende. Ferda starta 11. april frå Kiel. Igjen var Sognefjorden hovudmålet for reisa. Lokalavisene i området såg sjølvsagt det store krigsskipet, men gjorde fyrst lite ut av saka, ganske sikkert fordi dei ikkje visste kven som var om bord.

««Deutschland», det 10 000 tonn store tyske krigsskib som besøkte oss i fjor, passerte torsdag Balestrand i 11-tiden med kurs for Indre Sogn», fortalde Sogningen fredag 13. april.

Dagen etter kunne Bergens Tidende på fyrstesida sleppa nyhendet om at Adolf Hitler var med på turen. «Hitler på besøk i Norge – torsdag var han i Sogn og i går i Hardanger», heitte det. Den tyske konsulen i Bergen var kjelda til at BT begeistra kunne leggja til: «Så vel der Führer som hans følge var i høi grad imponert over Vestlandfjordenes mektige natur, og man fikk inntrykk av at rikskansleren vilde gjenta besøket ved given anledning».

Dette oppslaget fekk Sogns avis til å koma på banen den 17. april under overskrifta «Hitler i Sogn».

«Torsdag fyrre vika var eit stort tysk krigsskip «Deutschland» i Sognefjorden. Fredag var skipet i Hardanger. Umbord var ingen mindre enn den tyske rikskanslaren Adolf Hitler. Både han og fylgjet hans var imponera yver den storfelte naturi på Vestlandet.

Dette er fyrste utanlandsturen Hitler fyretek. Det er verdt å merka seg at den går til dei norske fjordar, der keisar Wilhelm kom kvar sumar, ogso på si siste utanlandsreise fyre krigen, skriv Bergens Tidende».

Av avisene i Sogn og Fjordane går det elles fram at «Deutschland» sigla tett inntil Fridtjov-statuen på Vangsnes, i tillegg til å vitja Nærøyfjorden og Aurland. Men skipet la ikkje til kai nokon stader, og korkje Hitler eller andre skal ha gått i land.

Odda og Ulvik

Det som er klart er at ruta etterpå gjekk til Hardangerfjorden. Odda og Ulvik var endestasjonar, men heller ikkje her vart det landhogg. Uansett betyr det at «Deutschland» må ha sigla gjennom Kvinnherad. Dei einaste kjeldene for denne delen av turen verkar å vera dei to norske losane som gjekk om bord. I deira arbeidslister står det at Martin Karlsen frå Fedje var los på strekninga Hellesøy til Aurland og tilbake 12. april 1934. I merknadsfeltet står det:

«Angjeldende tur var rikskansler Ad. Hitler med for første gang til Norge».

Den 13. april overtok Johannes Evensen Hummelsund ansvaret som los. Han følgde «Deutschland» frå Marstein inn til Odda og Ulvik, og deretter ut til Leirvik, der han vart frakta i land. Ifølgje rapportane var det snø i lufta og tendens til tåke. Ved Lille Lauarøy i Austevoll kom både Hitler og admiral Raeder opp på brua og helste på losen. Sjølv om rikskanslaren hadde lang skinnfrakk på seg, tykte han det var noko kaldt.

Desse opplysningane kjem fram i eit minneskriv som losen Hummelsund skreiv lenge etter krigen.

«Då me gjekk innover Hardangerfjorden gjekk Hitler og von Blomberg att og fram på fordekket heilt for seg sjølv i lang tid i ålvorleg samtale», skriv han der. Werner Von Blomberg var forsvarsminister i Tyskland.

Ved Varaldsøy

På veg ut fjorden passerte skipet Varaldsøy, og her skjedde det noko interessant som Arkivverket skriv utførleg om.

«Då skipet var på veg ut fjorden, like ved Varaldsøy, vart Hummelsund sendt ned til ein offiser for å få kvitteringa (skipperbeviset). Han seier sjølv at han kom opp litt for tidleg fordi alle dei store herrane, med Hitler i midten, var stilt opp tvers over fordekket, til fotografering med Hardangerfjorden i bakgrunnen. Dette fotografiet har ikkje vi funne enno, men kvaliteten på ein del av dei andre bileta tyder på at ein av Hitler sine profesjonelle fotografar var med på turen, slik at det kan dukka opp fleire bilete i fotosamlingane rundt omkring», står det.

Det er elles verdt å nemna at denne turen kom til å redda livet til Johannes Evensen Hummelsund under krigen. Han var ein svært aktiv motstandsmann, men organisasjonen hans vart infiltrert og mange arresterte. Sjølv vart han arrestert den 2. oktober 1941. Men då heimen hans vart ransaka, vart det funne bilete og avisartiklar om både «Deutschland» og andre tyske skip han hadde losa. Også turen med Hitler i 1934 vart tema i avhøyra. Kommandør og SS Hauptsturmführer Johann Behrens skal då ha sagt: «Hadde føraren vore her, så hadde han sett losen fri», og slik gjekk det.

Behrens var elles ein av dei to Gestapo-kommandantane som vart skotne i Telavåg 26. april 1942, og som førde til fryktelege represaliar for bygda og innbyggjarane der. Losen Hummelsund vart ordførar i Sund kommune etter krigen, og såleis sentral i gjenbygginga av Telavåg. Han fekk då både kronpris Olav og kong Haakon på besøk.

Diktator

Både Hummelsund og Arkivverket spekulerer i kva Hitler og hans inste krins diskuterte på turen til Norge. Dei utelukkar at det var ein rein ferietur. Faktum er uansett at berre eit par månader seinare var mange av Hitler sine motstandarar blitt drepne i «Dei lange knivars natt», og von Blomberg kunngjorde at hæren stilte seg bak kanslaren. Då rikspresident von Hindenburg døydde 1. august, vart Adolf Hitler i praksis diktator i Tyskland.

I 1939 skifta «Deutschland» namn til «Lützow». Ifølgje Arkivverket var årsaka til bytet at det ville vore ein PR-katastrofe om marinen sitt flaggskip, som attpåtil heitte det same som landet, hadde blitt senka. Den 9. april 1940 sigla «Lützow» inn Oslofjorden saman med «Blücher».

Fleire bilete

Det vart som nemnt teke ein god del bilete under Hitler sitt besøk til Sogn og Hardanger, men Grenda har ikkje rettar til å nytta alle. Bileta som Arkivverket og andre kjelder nyttar, ser ut til å vera tekne i Sognefjorden. Men kanskje ein dag dukkar bileta som vart tekne ved Varaldsøy opp?

Viss nokon av Grenda sine lesarar har meir informasjon om turen, må de svært gjerne ta kontakt.

Kjelder:

* Arkivverket: Artikkelen «Adolf Hitler på visitt i Sognefjorden».

* Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane: Artikkelen «Hitler på tokt i Sognefjorden - kva lokalavisene skreiv om besøket».

* Aftenposten: Artikkelen «Da Adolf Hitler besøkte Norge»

* Wikipedia.