1000-årstaden – ei minning verd?

Mostratinget

Tingmøte på Moster er ikkje presist tidfesta i Snorre si Soga om Olav den heilage. Historikarane har etter kvart fest seg ved året 1024. Sumaren 2024 var det såleis 1000 år sidan kong Olav Haraldsson og biskop Grimkjell kalla saman til riksting på Moster. Der møtte òg dei engelske biskopane Sigurd, Rudolf, Bernhard, sendemenn frå den unge kyrkjeleiinga i Norge og frie bønder. Om biskop Grimkjell seier Anders Aarflot i boka «Norsk kirke i tusen år»: – (Han) må ha vært en betydelig kirkeleder, med sans for organisasjon og kirkerett og vel fortrolig med europeiske tankemønstre.

Det er all grunn til å tru lovframlegget, Kristenretten, vart nedteikna av biskop Grimkjell, og at det hadde sterke engelske (og franske) føringar som vart tilpassa dei norske lovområda.

Framlegget var eit program for kyrkjebygging, indre kyrkjelege ordningar, og for kyrkja i møte med samfunnet utafor. Seinast eitt år etter tinget på Moster vart lovteksten med nokre lokale tilpassingar vedteken på dei fire lagtinga, og kristendomen etter lova innført i Norge.

Dåpen var det viktigaste sakramentet, og avgjerande for frelsa. Kravet om at alle born skulle døypast snarast råd, og at avlidne skulle gravleggjast i vigsla jord, gjorde bygging av kyrkjer og kyrkjegardar til ei hastesak som kong Olav Haraldsson straks gjekk i gang med.

Etter kristenretten skulle kvart fylke ha ei fylkeskyrkja. Det har vore gissa på Mostrakyrkja som den første i Hordafylket, mogeleg avløyst av Fana kyrkje frå 1100-talet. Attåt hovudkyrkja skulle fylka ha fjordungskyrkjer, ei i kvar fjordung (firedel) av fylket, og sidan åttungkyrkjer i kvar åttung.

Fjordungskyrkjene vart bygde så snart det let seg gjera på sentralgardar som kongen åtte. Tømmer vart gjerne skaffe til rettes den første vinteren. Sidan tok det eitt år eller to før materialane var til-laga og kyrkja reist. (Eitt år, var den tida bøndene seinare fekk til å byggja oppatt kyrkjer som var komne i forfall). Kyrkja og kyrkjegarden på Skåla kan ha vore vigsla sist i 1020-åra. Med fjordungskyrkja på plass var ein historisk merkestein sett i vår lokale og regionale historie.

Men reiser til messe, dåp og gravferd vart langt for mange, og på 1100-talet skaut kyrkjebygginga fart, med nye kyrkjer etter opptak frå biskopar, lokalsamfunn, lendmenn og andre storkarar.

Fjordungskyrkjene i Bjørgvin

Kronologi og tidfesting er ikkje heilt å lita på i Snorre si attgiving av hendingane. Men det kan sjå ut som ein samanheng når kong Olav Haraldsson (i 1025?) fôr inn Hardangerfjorden, til Voss og Osterøy, før han drog vidare til Sogn − framom grendene der fjordungskyrkjene seinare vart bygde. I Bjørgvin bispedøme er dei godt dokumenterte:

I Hordafylke var det desse: Hamre i Nordhordland, Vangen på Voss, Kinsarvik i Hardanger og Skåla i Sunnhordland.

I det mindre Firdafylke var det Askvoll, Bru, Eid og Vereide fjordungskyrkjer.

Sygnafylke var det minste med Hopperstad, Stedje, Tønjum og Rygg fjordungskyrkjer.

Kyrkjestaden 1000 år

Vi nærmar oss 1000-års høgtiding for den eldste kyrkja i Kvinnherad. Ho vart bygd på den gamle hovding- og årmannsgarden. At vigslinga av fjordungskyrkja fann stad fram mot år 1030 er like pålitande som at Kvinnherskyrkja vart vigsla i 1255. Den eldste kyrkjegarden vart funnen i 2004, og kyrkjetufta vil late seg stadfesta med ei arkeologisk undersøking. Det kunne vore litt av ei gåve til jubileet.

Det er haldepunkt for å velja pinsehelga 2028 til 1000-års markering for vigslinga av fjordungskyrkja i Sunnhordland. Ville det høva med eit minnesmerke på eldste kyrkjebakken … og ei minnegudsteneste i Kvinnherskyrkja?

Svillestein

Etter mindre enn 100 år var jordstolpane i stavkyrkja så ròtne i rotenden at noko måtte gjerast. Stolpane vart skorne av ved bakken, og det vart lagde langsgåande sviller under dei. Svillene låg på gode steinar så treverket ikkje fekk kontakt med vatn frå grunnen.

Det er truleg ein slik svillestein som vart funnen ved kyrkjetufta på 1970-talet, og som er teken vare på.

Steinen låg grunt og kom i dagen under vanleg åkerarbeid. Den har naturleg kløyving, men er ikkje frå dei næraste fjella.

Kaare Skaala