Trettandedags Knut, jagar jula ut: Julebukkane kom, tradisjonen tru
På trettande dag jul har det vore tradisjon i Kvinnherad at julebukkane kjem. Det varierer litt frå bygd til bygd om ein går 5. eller 6. januar.
Det er ikkje kvar dag journalisten får intervjuobjektet på døra, men julebukk-kvelden var det berre å venta, så melde motiva seg eitt for eitt.
Fleire grupper med julebukkar banka på døra, og dei fleste underheldt med «På låven sitter nissen». Etterpå vanka det litt snop i medbrakte posar. Alt tradisjonen tru. Men kva er eigentleg tradisjonen?
Annonse
Julebukk-tradisjonen
Å gå julebukk er ein skikk med både heidensk og kristent opphav. Tradisjonen er svært gammal, finst i fleire land, og har tilpassa seg skiftande tider. I Norge var skikken i «gammal» form utbreidd på bygdene fram til byrjinga av 1900-talet.
Julebukkane gjekk då i flokk og følgje, leia av ein mann som hadde eit geite- eller bukkehovud på ein påle, med kroppen gøymt under ein skinnfell.
Følgjet av utkledde menneske, ofte ungdommar, gjekk frå gard til gard, medan dei song, spela eller dansa. Som takk for framføringa fekk bukkane løn i form av mat og drikke.
Annonse
Men kvifor bukken? Bukken har vore eit symbol for fruktbarheit i mange kulturar, også i vår nordiske kultur. I norrøn mytologi vart bukkane til Tor slakta kvar kveld, men gjenoppstod kvar morgon. Slik representerte dei livets syklus.
Julebukk-tradisjonen har blitt knytt til trua på jula som ei tid då dei døde vende tilbake, då ein kunne møta heksa Lusse eller Åsgårdsreia.
Julebukk-flokkane kan sjåast som ei folkeleg dramatisering av Åsgårdsreia: Ein nøytraliserte mørkemaktene ved å kle seg ut som dei. Herav følgjer skikken med at ein skulle kle seg skremande når ein gjekk julebukk.
Men julebukk-tradisjonen har også røter til dei kristne mysteriespela.
Trettandedagen eller heilagetrekongarsdag
6. januar var i tidlegare tider ein av jula sine store høgtidsdagar, og vart feira som "den gamle juledagen". Då den gregorianske kalenderen vart innført i Danmark-Norge i år 1700, vart juledagen flytta tolv dagar tilbake.
Annonse
I kyrkjekalenderen heiter dagen epifania, som er gresk for openberring.
6. januar vart også kalla heilagetrekongarsdag, etter dei heilage tre kongar, eller vismenn, som kom til Jesusbarnet med gåver. Etter heilagdagsreduksjonen, vert denne dagen nå feira sundag etter nyttår, og kalla Kristi openberringssundag.
Før reformasjonen var dagen epifania ein av dei store kyrkjespel-dagane, då bibelforteljingane vart dramatiserte. Dei vart først framførte i kyrkjene, men utvikla seg i mellomalderen til utandørs opptog, «stjerneopptog», der dei heilage tre kongar var gjennomgangsfigurar og ein tende trekongarslys.
Desse opptoga var lystige og karnevalsaktige, ofte med ein komisk djevel/narr som innslag.
Barnekultur
I Nord-Europa forsvann mykje av dei religiøse opptoga under reformasjonen, men tradisjonen med julebukkane levde vidare.
Annonse
Klimaet i nord var heller ikkje eigna for utandørs opptog, og tradisjonen fortsette innandørs, der julebukkane vart inviterte inn. Såleis kan ein seia at den katolske arven smelta saman med folkereligiøsitet og heidensk arvegods.
Arven frå mysteriespela kan ha bidratt til den siste omskapinga av julebukk-tradisjonen, til ein juleskikk knytt til barnekulturen. På 1800-talet var stjerneopptoga blitt til opptog der tigging var det viktigaste, og stort sett barn deltek.
I våre dagar er altså julebukk-skikken gått over til å bli ein barnetradisjon. Dyremaska, «bukken», er erstatta med vanlege karnevalsmasker, songrepertoaret er julesongar og løna er julegodt.
Når dagens barn går julebukk, ber dei dermed vidare ein tradisjon der både den heidenske bukken og den kristne stjerna har forsvunne. Noko dei fleste julebukkane som traskar frå hus til hus med posane sine truleg er lukkeleg uvitande om!
Kjelder:
Sveinung Lutro og Ronald Jakobsen: Skrekkelig jul. Skumle skapninger som herjer i julen.
Annonse
Ørnulf Hodne: Jul i Norge. Gamle og nye tradisjoner.
Knut Anders Berg, Liv Berit Tessem og Kjetil Wiedswang: Julen i norsk og utenlandsk tradisjon.
