Gaut Jonsson: 50 år som kongens mann

Under det lokalhistoriske føredraget i Riddersalen hadde temaet fråvike frå det som plar vera ankerfestet for tidlegare seminar, altså Baroniet Rosendal. I år var middelalderen, landslova til Magnus Lagabøte og ikkje minst Gaut Jonsson på Mel temaet i år.

– Me skal snakka om ein av dei som var ein aktør i overgangen frå borgarkrigar til eit lovstyrt samfunn heilt fram til sin død i 1270, sa Jørn Øyrehagen Sunde då han introduserte professor ved NTNU Randi Bjørshol Wærdahl som hadde fått oppdraget om å fortelja om Gaut Jonsson på Mel.

Lang karriere

Ho takk for å få koma til Gaut sitt landskap, om skildra han tidleg som ein fargerik mann som fann seg i sentrum av mange hendingane som prega Norge frå i ein over 50 år lang periode på 1200-talet.

– Ein veit ikkje når han vart fødd eller hundre prosent kva som var familiebakgrunnen, men eg skal først og fremst snakka om hans karriere, forklarte Wærdahl.

Hennar kjelde er først og fremst sagaen om Håkon Håkonsson, samt litt frå Lagabøte sin saga, i tillegg til at det er litt informasjon å henta i om ein Gaut i Arons saga frå tidleg 1300-tal.

– Gaut var lendmann i 1217, og han var i riksmøtet i Bergen 1223 der Håkon Håkonsson fekk stadfesta si kongekrone. Lendmenn var sentrale i borgarkrigane, og då var han med. Han vart lendmann i 1217, og det er veldig ungt. Enten har han utmerka seg i kamp tidleg, eller så har han vore med i ein familie som rekrutterte til lendmannsnivået, forklarte Wærdahl innleiingsvis.

Lendmennene som Wærdahl refererte til var år rekna som stormenn som var kongen sin støttespelar – og skatteinnkrevjar – i eit område. Gaut Jonsson på Mel var rekna til å ha Mel og Hatteberg som sitt sete, altså det same som Baroniet Rosendal på mange måtar er tufta på.

Sysselmann

– Me veit Gaut prøvde på ei pilegrimsreise til Jerusalem i 1217. Han var hos kongen i 1218, og han var ein støttespelar til Håkon Håkonsson og var ein av dei som ville ha han på trona. Gaut tente han lojalt heile tida, og var i den inste krinsen til kongen. I sagaen om Håkon Håkonsson var han først og fremst ein militær figur, men han var også sysselmann, mellom anna i grenseområdet i Bohuslän, opplyste Wærdahl.

Ho viste også til at Gaut og den komande kong Magnus Lagabøter var i saman om fleire militære oppdrag, og då Magnus vart konge i 1263 var Gaut av dei eldste i kongen sitt lendmannsfølgje.

– Gaut bar sverdet til Magnus då han skulle kronast i Bergen. Det seier mykje om kva rolle han hadde rundt kongen. I 1263 var Gaut si militære karriere over, han nærma seg 70 år og var ved god helse, for han var i Perth i Skottland i 1266. Han er nemnd som nobilitet i samband med traktatskrivinga, kunne Wærdahl opplysa,.

Professoren hadde sjølvsagt anekdotar til å fylla oppmed, men såg likevel på Gaut som tidsvitne som noko av viktigaste å formidla.

– Han levde lenge som lendmann. Truleg var Gaut ein av Sturla Tordason sin munnlege kjelder då han skulle skriva Håkonssaga, på oppdrag frå Magnus Lagabøter. Gaut var blant dei få som var tett på Håkon i dei tidlege åra hans, og dermed av dei få som kunne dela detaljar frå Håkon Håkonsson sitt tidlege liv og kongegjerning, sa Wærdahl.

Detaljar

Noko av det historieprofessoren førte som bevis for Gaut si rolle som kjelde, stammar frå blant anna detaljerte forklaringar om utviklinga av slag, inkludert om då Håkon Håkonsson og Skule Bårdsson slåst om Oslo, i det som blir.

– Skule rømte frå Oslo då han såg Gaut kom opp til merket, las ho direkte frå kongssagaen.

– Ein må tolka det som at sagaene fortel om kva rolle Gaut hadde i Håkon sitt liv, forklarte ho, og la elles til at detaljrikdommen som er i Håkon Håkonssaga er så stor at det blir sett på som ein av dei meir keisame kongesagaane,

– Ein kan spørja om Gaut blir uthengt i sagaen. Eg er ikkje sikker på om vurderinga av Gaut på 1230-talet var negativ då sagaen var skriven på 1260-talet, la Wærdahl til.

I Aronssaga vart han sett på som hissig, men så var det heller ikkje ein saga om Gaut.

– Det var ein saga meint å setja Aron i godt lys, påpeikte ho.

Før Wærdahl føredrog om Gaut Jonsson på Mel, hadde Hans Jacob Orning blant anna snakka om dei norske borgarkrigane og om den norske overgangen frå livvakttenesta hird til å ha eit hoff rund kongen.

– Eg syns me skal oppfatta Gaut på staten og 1200-talets ideal. Det gjekk ein transformasjon frå hirda til hoffet, og Gaut spela ei aktiv og stor rolle ein den samfunnsendringa, slutta Wærdahl.

Begeistra

Det lokalhistoriske seminar var veldig godt besøkt, og med rundt 150 selde billettar var det ny rekord for seminaret. Blant dei som hadde funne vegen, var trioen Kaare Skaala, Einar Holsvik og Ingvar Havnen. Dei tre er også identisk med nemnda som jobbar med å få plassert ein byste av Gaut Jonsson på Mel i Rosendal.

Der Kaare Skaala gjerne hadde sett endå meir lokalt fokus i føredraget til Wærdahl, var den tidlegare diplomaten Ingvar Havnen meir enn begeistra over det han fekk høyra frå historieprofessoren.

– Rekkevidda og varigheita av hans virke, med utgangspunkt frå dette området, er heilt enormt. Han påverka landet og si samtid sterkt i ein 50-årsperiode, og det har godt av å bli fortalt om og sett pris på, sa Havnen etter føredraget.