Barndomsminne: Peder Bråtun (1908-1996)

Knut Sellevold vaks opp i Rosendal, og har såleis mange minne frå bygda. I denne teksten skriv han om den legendariske lastebilsjåføren Peder Bråtun.

 

Gjester hos Bråtun-familien

I 1952 flytta familien vår frå Rosendal til Askøy. Far var då blitt utnemnt til sokneprest der. For begge foreldra mine var tida i Kvinnherad noko dei minnest med stor glede. Dei var sterkt knytt både til bygda og folket. Ikkje minst krigsåra gjorde desse banda sterke. Dei lengta nok tilbake etter at dei flytta, og tok gjerne turen attende til bygda. Det vart såleis naturleg for familien å tilbringa éi veke kvar sumar i Rosendal.

Hytta vår på Malmanger vart bygd i 1960. Før den tid måtte vi òg ha ein stad å bu. Då kom Margrete og Peder Bråtun oss til hjelp. Sjølv hadde dei tre born, men det var ikkje noko hinder for at familien vår på to vaksne og tre born fekk husvære hos dei.

Éi veke kvar sumar tok vi inn i huset som i dag er Rosendalsvegen 41. Det ligg tett attmed vegen rett oppom Rosendal fjordhotel. Frukost åt vi heime hos dei, men middag åt vi på Hybelheimen i Skålagato. Der held no Elins matgleder til i første etasjen. For meg som gut var dette ein flott stad å bu. Dette var heimen til Peder som køyrde lastebil. Han hadde ikkje noko imot å ha ein gutunge med i bilen om det høvde seg slik. Dermed opna det seg i heil verd av nye og spanande opplevingar for meg.

Peder Bråtun

Peder vaks opp i Gjetingsdalen. Han vart fødd i 1908 som nummer ni i ein syskenflokk på tolv. Far hans var Olav Olsen Bråtun (1872-1960) og mor hans Gunnhild, fødd Larsdotter Mehus (1876-1969). Foreldra hans vart vigde i 1896. I 1936 gifta Peder seg med Margrete Olavsdotter Guddal, Dei kjøpte tomt på prestegarden (gnr 89 bnr 26) og bygde huset i Rosendalsvegen 41. Ovanom huset hadde dei ei løe og utmark på rundt fire mål. Her haldt dei dyr og hadde bær- og frukthage. Dei fekk tre jenter saman; Gunnhild, Kirsten og Olaug.

 

Leigebilsjåføren

Peder etablerte seg tidleg med eigen lastebil. Før 1960 var det ikkje fritt fram for einkvar å kjøpa seg bil. Det var såleis mange som hadde bruk for ein leigebil. Opp gjennom åra hadde han mange forskjellige bilar. Eg hugsar både Ford, Bedford, Opel og Mercedes. Bilane sto parkerte rett framfor og rett bortanfor  huset. Vegen var ikkje så brei då, så det var god plass til ein lastebil i vegkanten.

Dei første bilane hadde ikkje heisekran. Det vart såleis mange tunge løft for Peder. Då kom det godt med at han var ein kraftkar og utruleg sterk. Det var ikkje fast vegdekke på den tida, så mykje av oppdraga var å henta sand frå eit av dei mange sandtaka i bygdene. All sand måtte spadast opp på lasteplanet for hand.

Var sanddungen høg og i kant med lasteplanet, var det ikkje så tungt. Verre var det om sanden låg i bakkehøgde og måtte kastast opp på lasteplanet. Då måtte han òg ofte opp på planet og leggja sanden jamt utover så han fekk skikkeleg lass. Det var ikkje så mange som hadde gravemaskin eller bulldosar i den tida. Dette var noko av det mest slitsame arbeid i jobben som leigebilsjåfør.

 

Piruettar på isen

Eg har fått fortalt av fleire at det var vanleg å henta både ved og tømmer frå Myrdalssetra inst ved Myrdalsvatnet. Denne køyringa vart gjort vinterstid. Vatnet kunne vera dekka av metertjukk stålis, så det bar fint ein lastebil. Fleire hugsar at Peder kunne ta seg ein piruett med lastebilen på den glatte stålisen. Det høyrest mest utruleg ut når ein tenker på dei vintrane vi har i dag.

 

Krigshistorie

Far kunne fortelje at Peder var skysskar på ei skøyte som frakta prosten frå Kvinnherad til ulike stader i prostiet. Det var ikkje så gode vegsamband på den tida, så båten vart mykje nytta som framkomstmiddel. Ein gong i 1941 skulle dei til ei samling for sokneråda på Onarheim. Det var ein fin dag, så Peder heiste det norske flagget på båten. Dei vart praia av ein tysk vaktbåt som skaut varselskot framfor dei. Etter nokre munnhoggeri mellom Peder og tyskarane, fekk dei halda fram på turen sin.

Etter kvart vart det forbod mot alle slike samlingar, så dette måtte skje i løynd. I 1942 ville NS kalla inn ungdom til ungdomsteneste. Dette vakte sterk motstand. Prosten kalla inn til møte med prestane og andre frå kyrkjelydane på Leirvik. På vegen vart dei praia av ein tysk vaktbåt. Medan ein flokk prestar satt skremde nede i kahytta, fekk skysskaren Haktorsen  snakka vekk tyskarane og hindra at dei vart oppdaga. I Leirvik la prestane i Sunnhordland prosti ned embeta sine. Resten av krigen levde dei på gåver, innsamla midlar og naturalia frå prestegardane.

 

Turane til Midtseter

Turane til Midtseter med budeier og mjølkespann er gode minne å ha. Om kvelden køyrde Peder opp langs gardane mot Mel og tok med seg budeiene og mjølkespanna deira. Alt vart stua på lasteplanet. Nærast førarhuset sat budeiene og vi borna på låge trebenker. Så sto dei tomme mjølkespanna bak på lasteplanet. Det var ikkje mange HMS-reglar å ta omsyn til i den tida.

Vegen inn til setra var ganske humpete, så Peder måtte slå av på farten i dei verste partia. Det skrangla godt i spanna, og vi som satt på haldt oss godt fast. Hadde det regna kraftig kunne det hende at vegen var øydelagt av rennande vatn. Slike parti kunne vera vanskelege å koma forbi. Då gjekk det skikkeleg langsamt.

Vel framme gjekk budeiene av og spanna vart lossa. Så mjølka dei kyrne om kvelden og overnatta til neste morgon. Eg òg fekk overnatta der oppe ein gong i stølshuset til Barbro Mehl. Om morgonen sto dei opp  og gjorde mjølka klar for transporten til meieriet. Eg hugsar enno den fine stemninga om morgonen på setra. Kyrne som beita rundt om, klangen av kubjøller, og i lufta den gode eimen av røyk frå vedomnane i stølshusa.

Ville vi vera med Peder på morgonturen til Midtseter måtte vi stå tidleg opp. Denne turen var starten på dagen for han og starten på mjølkeruta til meieriet på Seimsfoss. Desse turane tok etterkvart slutt. Det vart færre og færre som støla på dette viset. På slutten var dei så få at dei frakta alt sjølv på traktorane sine. Rundt 1960 vart dette eit avslutta kapittel.

Mjølkeruta

Kvar dag køyrde Peder mjølk til meieriet på Seimsfoss. Han hadde ei fast mjølkerute. Spanna sto på mjølkeramper, så det var lett å rulla dei fulle mjølkespanna inn på lasteplanet. Vel framme ved meieriet parkerte ein framom lasterampa som låg på sørsida av meieribygget. Her gjekk det transportband inn i meieriet. Når mjølkespanna kom inn sto det ein og tok av lokket på spannet for å sjå at alt var i orden. Deretter vart spannet tømd i eit stort kar. Det hende nokre få gonger at eit spann vart vraka. Den mest vanlege grunnen var at det låg fluger eller anna rusk i mjølka. Desse spanna vart returnerte til eigaren med ein raud merkelapp på.

Når spanna var tømde, vart dei spyla med vatn og sett på eit nytt transportband som tok dei ut på lasterampa att. Her vart dei satt attende på lasteplanet. Spanna måtte stå i rett rekkjefølge så dei var lette å henta fram for kvar mjølkerampe på returen. Eg var svært stolt over å få vera med på dette arbeidet. Høgdepunktet for meg var den dagen Peder ga meg oppdraget å setja dei tomme spanna attende for heimkøyring. Då skjøna eg at han stolte på at eg kunne klare det.

 

Langturar

Mange av oppdraga Peder fekk var korte turar i nærmiljøet. Desse var ikkje så spanande å vera med på. Kvar dag så spurde eg om det var nokre langturar i vente. Dei ville eg ha med meg. Med langtur meinte eg turar til Omvikdalen, Dimmelsvik eller Uskedalen, for ikkje å snakke om Herøysund.

Ein sumar køyrde Peder turar på vegen dei heldt på å byggja i samband med Blåfalli-anlegga. Etter mjølkeruta køyrde han inn til Hølen. Her var det sanduttak. Sanden køyrde han så innetter vegen mot Blådalen. Det var ikkje så spanande å køyre same strekninga gong etter gong, så eg nytta dagen til å gå tur eller til å plukke bær.

 

Turar med slakt

Jens og Helge Guddal hadde slaktarbutikk på Skålakaien. Dei hadde òg eit lite slakteri heime på garden. Peder køyrde ofte slakt til dei. Nokre gonger vart dyret skote på garden og tappa for blod før det vart køyrd til slakteriet. Andre gonger vart det levande dyret frakta på lasteplanet. Då var lastekarmen bygd opp med sidevegger. Vel framme ved slakteriet vart så dyret avliva og tappa for  blod. Eg fekk nokre gonger oppdraget å spyla rein lasteplanet etter ei slik frakt. Det var ikkje kjekkaste jobben.

 

Livbåtfrakt

Gerhard Skåla bygde livbåtar på Bjørke. Det var eit godt stykke frå sjøen, så her måtte det lastebil til for å få båtane på vatn. På denne tida hadde Peder fått heisekran på bilane sine. Båtane vart heiste opp på lastebilen og surra godt fast. Det var eit underleg syn å sjå denne transporten.

Båtane var ikkje så store som dei som vert bygde i dag, men dei var store nok for ein lastebil. Mest halvparten av livbåten stakk ut bak frå lasteplanet. Det var nesten så ein kunne tru framhjula skulle letta frå bakken. Vel framme vart så båten sjøsett frå lastebilen.

 

Den nifse brua

Vegen inn Muradalen kryssa elva ved Dalssetra. Siste stykket gjekk vegen på høgre side av elva. Brua over elva hugsar eg godt. Då vi kom fram til brua, stoppa Peder bilen. Eg fekk beskjed om å gå ut av førarhuset. Brua såg smal ut og lastebilen verka svær. Var dei redde for at noko gale kunne skje? Dei verka så alvorlege.

Brua kunne gje etter, eller lastebilen kunne køyra utfor. Slike tankar fór gjennom hovudet mitt der eg sto og såg Peder lirka lastebilen over den smale brua. I dag står berre restane av brua  att, men ein ser godt at brua var i smalaste laget for ein lastebil. Elva har fått heilt nytt elveleie, så brurestane fører ingen stad hen. Av Dalssetra er det berre ruinar att.

 

Peder - eit godt menneske

Mange i Rosendal hugsar Peder Bråtun. Det alle minnest er hans milde vesen. Han var alltid lett å be om hjelp. På 70-talet var vi ein gjeng ungdomar som ville gå Folgefonna på langs. Då stilte Peder opp og køyrde oss inn i Blådalen så vi kunne starta skituren. Betaling for turen kom ikkje på tale.

Både han og Margrete var trufaste i kyrkje og bedehus. Han var òg ivrig avhaldsmann. 23. oktober 1996 døydde han. Han er gravlagt på kyrkjegarden i Rosendal. Ordet «kvardagshelt» passer godt på Peder. For meg som gut var han det. Det er godt å minnast han.

 

Knut Sellevold